Tavuk eti ve yumurta insanlkarın hayvansal protein ihtiyacını karşılamakta en yararlı ve en ekonomik alternatiftir. Hem dünyada hemde ülkemizde üretim ve tüketim hızla artmaktadır. Hayvancılığın her alanında olduğu gibi tavukçuluk sektöründe kaliteli damızlıklar ve yem girdileri en önemli iki konusudur. Yem konusu başlı başına incelenmesi bir konu olup bu yazıda kısaca damızlık konusu ele alınacaktır.TAGEM tarfından yürütülen çalışmalar anlatılacaktır.
Etçi ve yumurtacı olarak damızlık konusunu ele almakta yarar vardır.
 
Etçi Tavuk:
 
Dünya piliç eti üretimi 2019 yılında 130 milyon ton olarak gerçeklemiştir.Türkiye 2019 yılı piliç eti üretimi ise yaklaşık olarak 2.19 milyon ton olmuştur. Bu üretim ile sektör yaklaşık 16-18 milyar TL’lik ekonomi oluşturmakta ve yaklaşık 600 bin kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır. Aileleriyle birlikte düşünüldüğünde yaklaşık 2.4-2.5 milyon kişi bu sektörden geçimini sağlamaktadır.

Dünya kanatlı eti üretiminin yaklaşık %90’ı piliç eti üretiminden oluşmaktadır. Hindi eti %6, ördek eti %4 civarında bir üretim payına sahiptir.
Dünya kanatlı eti üretiminde: ABD, Çin ve Brezilya ilk 3 sırada yer alırken Türkiye 2.19 milyon ton üretimle 10. sırada yer almaktadır.
Dünya kanatlı eti ihracatında: Brezilya, ABD, Hollanda ilk üç sırada yer alırken Türkiye 5. sırada bulunmaktadır.

Türkiye 2019 yılı kişi başı piliç eti tüketimi 21.02 kg/yıl olarak gerçekleşmiştir. Dünya piliç eti tüketimi kişi başına 16.9kg/yıl ve ülkelerin tüketim sıralaması ABD, Brezilya, Yeni Zelanda ilk üç sırayı paylaşırken Türkiye 7. sırada yer almaktadır.

2019 yılı dönemi tavuk eti ihracat miktarı yaklaşık 412 bin tona yaklaşmış olup, 2018 yılından daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Kanatlı eti sektöründe ihracatçı olan Türkiye özellikle Irak, Libya, Hong Kong’a ihracat yapmıştır. Ancak Orta Doğu ülkelerindeki ekonomik krizler, Suriye ve Irak ile yaşanan ulaşım sıkıntısı ve Irak’ın 2018 yılından bu yana ulusal sanayiyi ve kendi yerli üretimini korumak amacı ile ilave vergiler uygulaması sonucunda ithalatın düştüğü görülmektedir.
2019 yılında; 218.258 adet etçi damızlık civciv, 2020 yılında; 203.257 adet etçi damızlık civciv ithalatı gerçekleştirilmiştir. Bu getirilen civciv ve kuluçkalık yumurtalar çoğunlukla İngiltere ve Kanada’dan ithal edilmektedir.

Sektörün en hassas olduğu konulardan birisi olan damızlık temini konusunda, Türkiye son yıllara kadar tamamen dışa bağımlı ikenEtçi tavuk konusunda TAGEM’e bağlı Eskişehir Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitümüzde bulunan saf hatlar üzerinde yapılan çalışmalarla ticari etlik piliç üretmek amacıyla Büyük ebeveyn ve Ebeveynler elde edilmiştir. Proje kapsamında, Türkiye şartlarında en iyi verimi veren etlik piliç ANADAOLU-T hibrit hatı geliştirilmiştir. Ayrıca ANADOLU-T için Türk Patent Enstitüsü’nce de Marka Tescili ve Ulusal Irk Tescil Komitesince tescili yapılmıştır.

Anadolu-T ile yapılan çalışmalarda, 42 günlük yaşta elde edilen canlı ağırlık değerleri piyasadaki eş değerleri ile yarışabilir düzeyde olduğunu göstermektedir.Bu hat özel sektöre tanıtılmış ve sektörün talebinin Ebeveyn yönünde olması sebebiyle üretim bu şekilde planlanmış olup, ebeveynler özel sektöre üretimlerinde kullanılmak üzere sunulacaktır.  Proje’de melezleme çalışmaları devam etmektedir. Bu melezleme çalışmaları için yeni kümesler ve revizyonlar 2020 yılı sonunda bitirilmiştir. 2021 yılının Nisan-Mayıs aylarından başlayarak yaklaşık 7 ay boyunca damızlık özel sektörün talepleri doğrultusunda verilebilecek duruma ulaşılmıştır. ​Yine aynı dönem by product denilen damızlık dışı hibritleri de özel sektöre verilebilir. 2021 içerisinde damızlık sayısı yıllık ihtiyacımızın yaklaşık % 3-4'ünü, Hibrit sayısı ise % 1'ine karşılık gelecek planlama yapılmaktadır. Tavuk eti üretiminin başlangıç olarak yaklaşık %2,5’na yakın gelecekte ise,  piyasanın %10-15 bandına’na ulaşması planmaktadır. Daha sonraki dönemlerde, sktörden gelecek taleplere göre ebeveyn üretimi planlanabilecektir.

Asıl hedefimiz olan damızlıkta piyasaya vereceğimiz hayvanların dışardan alınması durumunda damızlık başına 5,5 Avro'dan toplamda yaklaşık 1.200.000 Avro gibi bir parayı yurt dışına  ödemek zorunda kalırız. Türkiye’de bu damızlığın satışı 9 TL civarındadır.
Bu şekilde tamamen ithalata dayalı olan damızlık temininde yerli alternatif oluşturulmuş, olası risklere karşı hazırlıklı olmamız sağlanmıştır.
 
Yumurta Tavukçuluğu:
 
Dünyada yumurta üretimi yaklaşık 80 milyon ton civarında iken ülkemizde2019 yıllı yumurta üretimi 19.6 milyar adet civarındadır. Dünya yumurta üretiminde: Çin, ABD ve Hindistan ilk 3 sırada yer alırken, Türkiye 1,1 milyon ton üretimle 9. sırada yer almaktadır.

Ülkelerin yumurta tüketim sıralaması  Japonya, Rusya ve Almanya ilk üç sırayı paylaşırken Türkiye 5.sırada yer almaktadır.2019 yılı kişi başı üretim 293 adet ve tüketim ise 239 adettir. 2019 yılında yaşanılan dış ticaret sıkıntıları arz fazlasına yol açmış ve yumurta fiyatlarında düşüşe neden olarak iç piyasada ki tüketimini artırmıştır. 2020 yılı sonuna doğru ise,  fiyatlarda artış trendi görülmektedir.

Dünya yumurta ihracatında: Hollanda ilk sırada yer alırken Türkiye 2. sırada bulunmaktadır. Türkiye yumurta ihracatı 2019-2020 yılında 251 bin ton olarak gerçekleşmiştir.

2018 yılında gerçekleştirilen tavuk yumurtası ihracatının ilk üç sırayı, Irak, Suudi Arabistan ve Katar almaktadır. Ancak bu 2019 yılında 251 bin ton olan yumurta ihracatının 2018 yılından daha düşük olduğu ve düşüşün Irak’ın 2018 yılından bu yana ulusal sanayiyi ve kendi yerli üretimini korumak amacı ile ektra vergiler uygulaması sonucunda ithalatın düştüğü görülmektedir.

2019 yılında; 849.986 adet damızlık yumurtacı civciv ithalatı yapılmıştır. 2020 yılında; 771.839 adet damızlık yumurtacı civciv ithalatı için kontrol belgesi verilmiştir.
Yumurta tavukçuluğu sektörü damızlık temini konusunda tıpkı etçi tavukta olduğu gibi dünyada sayılı ıslah firmasının tekeli altındadır. Bu firmalar çok yüksek AR-GE bütçesi, yetişmiş elaman ve sadece kendilerinde bulunan çok zengin genetik materyallere (saf hatlara) sahiptirler.
Ülkemizde gerek özel sektör, gearekse Kamu sektöründe yumurtacı damızlık ıslahı konusunda çalışma yapan tek kuruluş Bakanlığımız TAGEM’e bağlı Tavukçuluk Araştırma Enstitüsüdür.

Enstitüsünde yapılan ıslah çalışmaları sonucunda; 2 adet kahverengi (ATAK-S ve ATAK) ve 2 adet de beyaz yumurtacı (ATABEY, AKBAY) olmak üzere 4 adet yumurtacı ebeveyn ve hibrit hat geliştirilmiştir.

Bu hibritlerin, Ulusal Irk Tescil Komitesi ve Türk Patent Enstitüsünce Marka Tescili yapılmıştır.

Islah çalışmaları sonunda geliştirilen bu hibritlerin ebeveynlerinin Enstitü tarafından piyasaya yıllık arzı 110.000 adede ulaşmıştır. Ülkemiz yumurtacı damızlık civciv ihtiyacı yaklaşık 900.000-1.000.000 adet civarı olduğu düşünüldüğünde yerli ebeveynlerin toplam ihtiyacın yaklaşık % 11-12.5’ine tekabül ettiği görülmektedir. Daha önce tamamı yurt dışından geldiği düşünüldüğünde yerli ebeveynlerin ekonomiye katkısı ciddi boyutlara ulaşmıştır.

2020 yılı piyasaya payıdamızlık sayısı yıllık ihtiyacımızın yaklaşık % 11-12'si civarındadır.Yurt dışından getirilen damızlıklar için 4 Avro'dan ödenmektedir.  Türkiye’de bu damızlığın satışı hibrit 3 damızlık için ise 9 TL.dir.

Hem yumurtacı hemde etçi damızlık üretimi dünya çapında az sayıda firmanın tekelindedir. TAGEM’ in geliştirdiği yumurtacı ve etçi damızlıklar piyasada fiyat konusunda bir dengeleyici olacaktır. Ayrıca çok daha önemlisi biyolojik, hemde ekonomik, siyasi risklere hazırlıklı olmak açısından da sigorta mahiyetindedir. Islah faaliyetleri süreklilik arz etmesi gereken bir iştir. Bu kapsamda  yumurtacı ve etçi ıslahı çalışmaları  devam etmektedir.


 Dr. AliAyar

Tarım Orman uzmanı